Nedir bu dark pattern?Dark pattern terimi ilk kez 2010 yılında kullanıcı deneyimi uzmanı Harry Brignull tarafından yaratılmıştır. Bunlar web siteleri ve uygulamalarda kullanıcıların davranış ve tercihlerini yanıltarak bir şey satın almak veya kaydolmak gibi istemediğimiz şeyleri yapmaya yönlendiren ve kullanıcıların güvenliğini tehlikeye atan aldatıcı veya manipülatif tasarım arayüzleridir. Günümüz dünyasında şirketler yaygın olarak ürün satışlarını, abonelikleri ve reklam gelirlerini yani kısacası karını arttırmak için dark patternlere sıklıkla başvurmaktadır.Öyle ki 2019 yılında Princeton Üniversitesi tarafından yapılan bir araştırma durumun ciddiyetini bizlere gösteriyor. Söz konusu araştırmada incelenen 11.000’den fazla popüler alışveriş sitesinin yüzde 11’inde 1.800’den fazla agresif, yanıltıcı ve aldatıcı dark pattern varlığı tespit edilmiş. Ocak 2023’te Avrupa Komisyonu ve AB üyesi 23 üye devletin ulusal tüketici koruma yetkilileri tarafından yayımlanan araştırmada ise 399 çevrimiçi mağazasından 148’inin sahte geri sayım sayaçları, tüketicileri satın almalara, aboneliklere veya diğer seçeneklere yönlendirmek için tasarlanmış web arayüzleri ve gizli bilgiler gibi dark patternlerden en az birinin bulunduğu görülmüş.İnternet dünyasında sıklıkla maruz kaldığımız en yaygın dark pattern türleri ise şunlar;Yem ve AnahtarYem ve anahtar metodu, kullanıcılar bir ürün ya da hizmete ilgi gösterdiğinde veya butonlara tıklayarak ilerlediğinde bilgilerin tamamen değişmesine dayanır. Aslında bu bir nevi şirketlerin fazla tıklama almak için kullandıkları bir numara.Zorla SüreklilikHepimizin çoğu kez başına gelmiş olan bu dark pattern türü önceden yaptığımız abonelik, üyelik ya da ürün satın alma gibi işlemlerin devamını zorunlu hale getirerek devam ettirilmesini hedefler. Ücretsiz denemeyi kart bilgilerinizi ekleyerek başlatmanız gerektiğinde, bir siteyi ya da uygulamayı kullanmaya devam etmek için e-postanızı girmeniz gerektiğinde ya da abonelik iptali zorlu süreç içerdiğinde bu dark patternlar iş başında.Roach MoteliBelki de en çok sinirlerimizi yıpratan dark pattern türlerinden biridir. Bir üyelik ya da abonelik ne kadar kolaysa, burada bunların iptali de o denli zor ve imkansızdır. Sizler de istemediğiniz bir e-posta aboneliğine üye olduğunuzu fark ettiyseniz, evet bu dark patternla karşı karşıyasınız. Şimdi uzun bir iptal süreci sizi bekliyor…Gizli MaliyetlerBirçoğumuz bir ürün veya hizmete ilişkin görüntülediğimiz fiyatın, ödeme işlemine devam etmemiz halinde arttığına şahit olmuşuzdur. İşte bir diğer fazlasıyla aşina olduğumuz dark pattern çeşidi ise bu gizli maliyetler.OnaylamaKullanıcıların belirli bir seçeneği seçmesi için manipülasyonlar içeren, onların sınırlı ve hatalı bilgiye dayanan bir karara varmasına yol açan türdür. Şirketler genelde kullanıcıları suçlu hissettirerek ya da başka bir opsiyonun bulunmadığı seçenekleri sunarak istedikleri seçeneğe yönlendirir.Gizlenen ReklamlarHer sitede mutlaka site tasarımı ile iç içe geçmiş gizlenmiş bir reklam görmüş, hatta aradığımız içeriğe benzemesi sebebiyle bu reklamlara tıklamış bulunmuşsunuzdur. İşte bu yöntemle şirketler kullanıcılara fark ettirmeden tıklama oranını arttırmayı hedefler.Arkadaş SpamiKullanıcıların arkadaşlarının isim ve e-postaları kullanılarak, kullanıcılar adına spam ve pazarlama e-postaları gönderilmesine dayanır. Ne var ki burada sadece bizim mahremiyetimiz değil, yakınlarımızın da mahremiyeti tehlike altında. Bu sebeple özel bilgilerimizi verirken iki kez düşünmek şart.Hileli SorularBu yöntemle de kullanıcılar kandırılarak istemedikleri yanıtları vermeye ve bilinçsizce bir şeyi onaylamaya yönlendirilir. Veri mahremiyetimize oldukça zarar verebilecek bu yolda, kullanıcıların beklenmeyen ücretlerle ya da istenmeyen aboneliklerle karşılaşması çoğunlukla kaçınılmaz.Sepete Gizlice GirmeBu tür dark patternla şirketler kullanıcıların sepetlerini öncelikli olarak görüntüleyebilir ve kullanıcılar farkına varmadan ürünü sepete yerleştirebilir. Genelde kullanıcılar bunun sonucunda istemedikleri ürünleri almak ve yüksek fiyatla alışveriş yapmak zorunda kalır.Bunlar her gün sıklıkla karşılaştığımız dark patternlardan sadece birkaçı, yaygınlaşan internet kullanımı ile bizler her gün daha da fazlasına maruz kalıyoruz. Ne yazık ki gerçek şu ki, birçok şirketin bu olumsuzluklara rağmen dark patternların cazibesine kapılmaya devam edeceği.Kullanıcılar dark patternlardan nasıl kaçınabilir?Elbette bilinçli kullanıcılar dahi çoğu zaman dark pattern tuzağına düşebilse de bu tehlikelerden olabildiğince korunmak için bizlerin de yapabileceği bazı şeyler var.Bunlardan ilki kendimizi dark patternlar konusunda eğitmek. Dark patternlara karşı bilgilenmek ve farkındalığımızı arttırmak, bizi bu numaralara düşmekten koruyacak en etkili yol. Dark pattern taktikleri sürekli değişirler, kendimizi bu tehlikeye karşı ne kadar eğitirsek bu tuzaklara düşmekten o kadar kaçınabiliriz.Bir diğeri ise güvenilir website ve uygulamaların tercih edilmesi. Kendimize ait özel bilgileri paylaşmadan önce websitesinin ya da uygulamanın ne kadar güvenilir olduğunu iyice araştırmalı, emin olduktan sonra gerekli özel bilgilerimizi paylaşmalıyız.Bu tehlikeye maruz kalmaktan korunmak için etkili bir başka yol ise üyelik, abonelik ve kabul şartlarını ya da gizlilik sözleşmelerini iyi okuduğunuzdan ve anladığınızdan emin olmaktan geçiyor. Kafamızı karıştıran ya da anlaşılmayan bir durum varsa bunlara şüpheyle yaklaşmalı ve diğer tüm opsiyonları araştırmalıyız. Sürekli olarak varsayılan ayarları ve yaptığınız tercihleri kontrol etmeli, tercihlerimiz ile isteklerimizin uyuştuğundan anbean emin olmalıyız.Ve son olarak sahip olduğumuz hakları bilmeliyiz. Bir dark pattern türü ile karşılaştığımızda bunu ifşa etmeli, geri bildirimde bulunmalıyız.Yasal Düzenlemeler&nbsp;Dark patternlara karşı bilinçli olsun olmasın neredeyse herkes tehlike altındadır. Ancak en büyük hedef kitleyi teknoloji ve internet kullanma deneyimi az olan yaşlılar, çocuklar ve düşük gelirli kişiler oluşturuyor. Bu kullanıcılara verilen zararlar genelde karşımıza ekonomik zararlar olarak çıkabilirken (istenmeyen abonelik ücretleri, gizli maliyetler gibi), kişisel verilerimizin gerekmediği halde paylaşılması gibi birçok mahremiyet ihlaline de yol açabiliyor.Hal böyleyken ülkeler yaşanan bu olumsuzlukları önlemek ve kullanıcıların çıkarlarını korumak için bu tür şirketlere karşı harekete geçmeye başladılar. Bu doğrultuda dark patternler vasıtasıyla kişisel verilerin toplanması ABD’de 1 Ocak 2020 tarihinde yürürlüğe giren California Consumer Privacy Act (CCPA) ile yasaklandı ve Federal düzeyde dark patternlerin önlenmesine ilişkin bu çalışmalara Federal Trade Commission (“FTC”) tarafından da devam edildi. Öyle ki FTC, 2020 yılında kullanıcılarını manipüle ederek izinleri olmaksızın birçok kişinin aboneliklerini yenileyen ABCmouse şirketine 10 milyon Dolar tutarında ceza uyguladı. Aralık 2022’de ise FTC, Fortnite isimli video oyunu geliştiricisi Epic Games’e çocukların çevrimiçi gizlilik haklarını ihlal ettiği ve kullanıcıları istenmeyen satın alımlar yapmaya kandıran ödeme yöntemlerini kullandığı iddiaları üzerine 520 milyon Dolar ile cezalandırdı, ki bu FTC’nin şimdiye kadar verdiği en yüksek ceza tutarı.Avrupa’da da dark patternlere yönelik önemli gelişmeler var. Kasım 2022’de yürürlüğe giren çevrimiçi platformlara ilişkin birçok düzenlemeyi barındıran yeni Dijital Hizmetler Yasası (“DSA”) ile çevrimiçi platformlardaki dark pattern kullanımını yasaklandı. Yasa bu anlamda söz konusu platformların kullanıcıları manipüle etmesi için düzenleyici boşluk kalmaması adına büyük öneme sahip. Ayrıca Avrupa Veri Koruma Kurulu (“EDPB”) tarafından yayımlanan “Sosyal Medya Platformu Arayüzlerindeki Dark Patternlara İlişkin Kılavuz” bu konuda yayımlanan önemli bir çalışmayı teşkil ediyor. Kurul, yönerge ile sosyal medya platformu tasarımcıları ve kullanıcılarına GDPR kapsamında dark patternların nasıl ele alınacağı ve bunlardan nasıl kaçınılabileceğine dair önemli tavsiyeler veriyor.Türkiye’de ise dark patternlara karşı henüz spesifik bir düzenleme bulunmasa da dark patternlere en çok rastladığımız çerezlere ilişkin olarak Haziran 2022’de Kişisel Verileri Koruma Kurumu tarafından “Çerez Uygulamaları Hakkında Rehber” yayımlandı. Rehber, şimdilik bizler için kullanıcıları yanıltacak ve eylemlerini etkileyecek dark pattern öğeleri olmaksızın çerezlerin nasıl uygulanacağına ilişkin referans niteliğinde.Özetle verilen yüksek para cezaları ve yapılan düzenlemeler bizlere durumun mahiyetini net şekilde göstermekte. Tehlikenin boyutu göz önüne alındığında yapılan düzenlemeler ne yazık ki yeterli olmamakla birlikte, durumun her geçen gün daha da ciddi bir hal aldığı ortadayken ülkelerin yasal düzenlemelerin gerekliliği hususunda daha da bilinçli hareket etmesi gerekiyor. Tabi bu süreçte biz kullanıcılara çok fazla görev düşüyor. Her ne kadar zor olsa da, bizler dijitalleşen dünyada dark patternlere karşı bilinçlenerek bu tehlikeden kendimizi korumaya gayret edebiliriz. Harry Brignull’un dediği gibi “Dark patternlere karşı en iyi savunma onların farkında olmak ve onları kullanan şirketleri ifşa etmektir.”

Veri Koruma ve Mahremiyet Gündemi

İnternet kullanımın son yıllarda yaygınlaşması ile birlikte kişilerin özel hayat gizliliğinin korunması her geçen gün zorlaşırken, işyerinde ve günlük hayatımızda bu denli yaygın internet kullanımı, kişileri birçok tehlikeyle de karşı karşıya bırakabilmektedir. Özellikle de pazarlama ve reklam amaçlı siteler ve uygulamalar tarafından kullanılan “dark pattern” günümüz internet dünyasında biz farkında olmasak da en çok karşılaştığımız tehlikelerin başında geliyor.

Dark pattern ile ilgili hikayeler